Μέρος
Γ’
 |
| twothousandrise (περιοχή Μουρτά Πατρών), ΟΜΠΛΟΣ 2017 |
Το κείμενο είναι μέρος της
έρευνας που διενεργεί η Προσωρινή Ακαδημία Τεχνών (Δέσποινα Ζευκιλή, Ελπίδα Καραμπά, Γιάννης Παπαδόπουλος, Γλυκερία Σταθοπούλου
και καλεσμένοι) στο ΙΣΕΤ.
Αυτή τη στιγμή, εν μέσω της κρίσης, θεσμικής και οικονομικής,
νεοσυσταθέντα πληθωρικά ιδρύματα διεκδικούν το δημόσιο χώρο και τη χάραξη της
πολιτιστικής πολιτικής και εκπαίδευσης. Σε αυτές τις περιπτώσεις, αντί η
χρηματοδότηση να διαχέεται έτσι ώστε να αναπτυχθεί η καλλιτεχνική παραγωγή στο
πεδίο, όπως γίνεται από τους δημόσιους θεσμούς αλλά και από παλιότερες μορφές
χρηματοδότησης από ιδρύματα, σήμερα η πολιτική αυτών των μέγα ιδρυμάτων είναι
να απορροφούν την πολιτιστική παραγωγή στήνοντας έτσι τη δική τους εταιρική
ταυτότητα και επωνυμία, φιλοξενώντας την στους δικούς τους λειασμένους χώρους ή
σε χώρους που συνδέονται με μια παραδοσιακή αστική κουλτούρα. Έτσι, και η ίδια
η παραγωγή αλλά και ο δημόσιος χώρος νοηματοδοτούνται μεταξύ άλλων με όρους
μαζικής ψυχαγωγίας. Με αυτόν τον τρόπο ζητήματα που αφορούν αμφισβητούμενες
κοινωνικές ομάδες και πολιτικά αιτήματα σε σχέση με το δημόσιο χώρο
ουδετεροποιούνται και εξουδετερώνονται.
Παράλληλα με αυτά προτείνονται εγχειρήματα αντιθεσμικά, όπως το
Εμπρός και το Green Park, τα οποία βρίσκουν εκλεκτικές συγγένειες με το
ενδιαφέρον του πεδίου και των δρώντων του σε πρακτικές εξωσυστημικές, όπως η
κατάληψη. Κοιτάζοντας πίσω στο παρελθόν, η Κατάληψη του Φωτείνιου (Κτίριο
Καλλιτεχνών), η οποία διήρκεσε πάνω από μια δεκαετία (ως τα μέσα της δεκαετίας
του ᾽90), αποτελεί σημείο αναφοράς για πολλούς από τους καλλιτέχνες, καθώς
μερίδα τότε φοιτητών αντέδρασε στην υπερσυσσώρευση τους στα εργαστήρια
και σε ενοικιαζόμενους χώρους γύρω από το Πολυτεχνείο (ανάλογο αίτημα είχε διατυπωθεί,
μέσω κατάληψης και στη σχολή καλών τεχνών της Θεσσαλονίκης, μερικά χρόνια
νωρίτερα)[1].
Το Κτίριο Καλλιτεχνών δεν χαρακτηρίζεται από τους πρωτεργάτες του ως μια
στοχευμένη συλλογική πρωτοβουλία που αποσκοπεί στη συστηματική αλλαγή
καλλιτεχνικού παραδείγματος, και στη μυθολογία του βαραίνει η φιλοξενία της
υποκουλτούρας της εποχής και της παρουσίας εναλλακτικών μορφών της σκηνής. Οι
περιπτώσεις του Εμπρός και του Green Park, είναι κάπως διαφορετικές και ως προς
το Φωτείνιο και αναμεταξύ τους. Εκεί, συσπειρώθηκαν δυνάμεις του πεδίου,
προκειμένου και συστηματικά να παράγουν καλλιτεχνικά πρότζεκτ και διαλέξεις με
σκοπό να αλλάξει το παράδειγμα της πολιτιστικής παραγωγής. Μάλιστα,
προσκεκλημένοι εκεί βρέθηκαν μεταξύ άλλων αναγνωρίσιμες φιγούρες του
πολιτιστικού, πολιτικού και εκπαιδευτικού μηχανισμού, όπως ο φιλόσοφος Τζόρτζιο
Αγκάμπεν (στο Εμπρός), ο βουλευτής του Σύριζα Κώστας Λαπαβίτσας (στο Green
Park), ο καθηγητής του Μετσόβιου Πολυτεχνείου Σταύρος Σταυρίδης (στο Green
Park) κ.ά. Κάτι που υποδηλώνει ότι επιχειρείται ίσως μια διαλεκτική σχέση με
θεσμικά πλαίσια, παρά τη συστηματική αντίσταση των περισσότερων από τους
συμμετέχοντες να αναγνωρίσουν κάτι τέτοιο. Παρά τις προθέσεις, οι μέχρι τώρα
καταλήψεις δεν φαίνεται να κατάφεραν μια ριζική αλλαγή σε νομικό ή πολιτικό
επίπεδο, όσον αφορά διεκδικήσεις σχετικά με την ιδιοκτησία, το δημόσιο χώρο,
την κατανομή των (πολιτιστικών) αγαθών, την αυτοδιοίκηση, την αποδόμηση των
υπάρχουσων ξοφλημένων δομών και ίσως στη συγκρότηση νέων δομών[2]
(αν και είναι είναι κατανοητό ότι αυτό το τελευταίο ίσως να μην είναι στους
στόχους μιας αντισυστημικής προσέγγισης).
Το ζήτημα που τίθεται δεν είναι ούτε να απορροφηθεί ένας
αντιθεσμικός λόγος σε ένα κανόνα της ιστορίας ούτε όμως να απορριφθεί συλλήβδην η ανάγκη ιστορικοποίησης, των θεσμικών και αντιθεσμικών
αντιφάσεων που χαρακτηρίζουν το πεδίο. Ακόμη κι αν αυτά τα αντιθεσμικά
παραδείγματα δεν επιθυμούν τη θέσμιση, είναι αναγκαίο να οργανωθούν σε ιστορία
έτσι ώστε νέες παρόμοιες πρακτικές να μπορούν να αναμετρηθούν και οριστούν
απέναντι σε αυτά.
Το ζήτημα της συλλογικότητας εγείρεται από διαφορετικά εγχειρήματα
θεσμικά και αντιθεσμικά και δεν εντοπίζονται οι διαφορές ανάμεσα στα κοινά, τα
οποία περιορίζονται σε μια περιεκτική συλλογικότητα σε αντιδιαστολή με μία
ανταγωνιστική, δηλαδή, συναρθρώσεις που στέκονται με ρητό τρόπο
διαφοροποιημένες ως προς άλλες.
Ειδικά τώρα που μεταξύ άλλων έχει αποσαρθρωθεί το κοινό αγαθό της
εκπαίδευσης η αποδόμηση της παραδοσιακής εκπαιδευτικής διαδικασίας, με την
έννοια της πραγματικής αμφισβήτησης της αυθεντίας και της πατριαρχικής δομής
της γνώσης, είναι προβληματική όταν μένει σε ένα διάχυτο πρόταγμα απομάθησης,
όπως στο παράδειγμα της documenta14 που υιοθετεί τον τίτλο Μαθαίνοντας με το να
προτάσσει όρους όπως απομάθηση και aneducation και στο επιμελητικό πρόγραμμα
εκδηλώνεται μια τάση σαρωτικής αποδόμησης του νοήματος, ανιστορικότητας και
έλλειψης συγκείμενου. Μπορούμε να σκεφτούμε την ιδέα της γνώσης με άλλους όρους
προκειμένου να τη διεκδικήσουμε καθώς η προσποίηση της επίθεσης στην καθιερωμένη
γνώση και τα μοντέλα της, συχνά οδηγεί τα λιγότερα προνομιούχα μέλη της
κοινωνίας σε παραχώρηση δύναμης και οπισθοχώρηση.
Για το λόγο αυτό το ενδιαφέρον μας για την εκπαιδευτική διαδικασία
ως καλλιτεχνικό και όχι μόνο πρόταγμα δεν νοείται ως μια υπερπλήρωση των
ζητημάτων της εκπαίδευσης ούτε ως μια κίνηση να αντικατασταθεί ο ρόλος άλλων
κοινωνικών δομών, ούτε ως μια φιλάνθρωπη προσφορά στους αδύναμους, αλλά ως
συμμετοχή στη διεκδίκηση της γνώσης. Η σύσταση ενός προγράμματος καλλιτεχνικής
εκπαιδευτικής διαδικασίας, όπως η Προσωρινή Ακαδημία Τεχνών (ΠΑΤ), η συμμετοχή
στην παραγωγή καλλιτεχνικών έργων μέσα από ερευνητικές διαδικασίες, πρακτικές
αρχείων, τα στοχευμένα κοινά έναντι μιας πληθωρικής απεύθυνσης στο μεγάλο
ουδέτερο κοινό, η διείσδυση στους υπάρχοντες θεσμούς προκειμένου να
συνομιλήσουμε με τους τωρινούς και τους μελλοντικούς δρώντες του πεδίου και
τους όρους εργασίας τους, αποτελούν τρόπους διεκδίκησης της γνώσης και της
συμμετοχής στη διαδικασία συγκρότησης νέων θεσμών.
Στο πλαίσιο αυτής της εκπαιδευτικής διαδικασίας αντιλαμβανόμαστε και
την εκθεσιακή πρακτική ως μηχανισμό, τα έργα τέχνης ως apparatus (dispositif),
και μελετάμε καλλιτεχνικά παραδείγματα, τα οποία παράγονται μέσα από αυτές τις
διαδικασίες. Από τη δεκαετία του ‘90 και τις αρχές του 2000, οι Πάνος Κούρος
και Αριστείδης Αντωνάς ερευνούν διαλογικές διαδικασίες παραγωγής γνώσης, τη
συλλογική καλλιτεχνική ταυτότητα και τους μηχανισμούς της γλώσσας, ενώ ο
Βαγγέλης Βλάχος αξιοποιεί αρχειακό υλικό για την μελέτη της πρόσφατης ιστορίας
της Ελλάδας προτείνοντας νέους, υποκειμενικούς τρόπους κατανόησης διαφορετικών
συμβάντων και εννοιών πέρα από τις επίσημες αφηγήσεις.
Σταδιακά δημιουργείται ένας λόγος που συνδέεται πιο οργανικά με
άλλους λόγους, προκειμένου να απευθυνθούν τα σύνθετα ζητήματα της σύγχρονης
συνθήκης. Περιπτώσεις ακαδημαϊκών, όπως ο Γιάννης Σταυρακάκης, συνέδεσαν
συστηματικά την πολιτική θεωρία με την τέχνη, ενώ στο πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, ο
Γιώργος Τζιρτζιλάκης στρέφεται προς μία διατομεακή προσέγγιση της
αρχιτεκτονικής και της σύγχρονης τέχνης επηρεάζοντας νεώτερους αρχιτέκτονες και
καλλιτέχνες. Αντίστοιχα παραδείγματα συμμετέχουν στην διεύρυνση της έννοιας του
μέσου σε μια “μετά-το μέσο” συνθήκη καλλιτεχνικής παραγωγής.
Στο κλίμα αυτό, το πρόγραμμα “Διαλέξεις Ήπιας Ισχύος” (Soft Power
Lectures), το οποίο επιμελήθηκε η ΠΑΤ στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προγράμματος
Actopolis παρήγαγε διαλέξεις - έργα που επιχειρούν να συλλέξουν και να
οργανώσουν την αφήγηση που παράγεται γύρω από την εξωτική Αθήνα της κρίσης και
της δημιουργικής ενέργειας καθώς και την αναζήτηση τρόπων “ήπιας” παρέμβασης
σε θεσμούς όπως πανεπιστήμια ή σε φορείς χάραξης και άσκησης πολιτιστικής πολιτικής. Απευθύνθηκαν προβληματικές γύρω από τις πόλεις της κρίσης, τα
υποκείμενα και τα σώματα τους, την εξωτική οπτική της Αθήνας, ως brand name για
ποικίλες μορφές επενδύσεων από εταιρείες AirBnB μέχρι την περίοπτη Documenta
14, για την ευρωπαϊκή γεωγραφία του πάνω και του κάτω και τις κατασκευές της
εθνικής υπερηφάνειας, σήμερα πιο επίκαιρα από ποτέ μέσα στο κλίμα του brexit
και της ακροδεξιάς στροφής στην Ευρώπη. Επίσης, το παράδειγμα της καλλιτεχνικής
και επιμελητικής πρακτικής του Κωστή Σταφυλάκη και η υιοθέτηση στρατηγικών
υπερταύτισης και υπονομευτικής κατάφασης για την απογύμνωση εθνικιστικών
αφηγήσεων και ιδεολογιών.
Μέσω αυτών και αντίστοιχων πρακτικών με τις οποίες ήρθαμε σε επαφή
και με μη προβλέψιμο τρόπο στην έρευνα στο αρχείο του ΙΣΕΤ, επιχειρούμε να
συγκροτήσουμε ένα οργανωμένο παράδειγμα και παράλληλα ένα νέο λεξιλόγιο,
δοκιμάζοντας μια διαφοροποιημένη σχέση με τους μηχανισμούς της τέχνης (έργο,
έκθεση, κείμενο) τα οποία θα διαπραγματεύονται την ιστορία, όχι με όρους
δραματοποιημένου πένθους και ισοπέδωσης των λεπτών αποχρώσεων των πρόσφατων
πολιτικών γεγονότων χάριν ενός συνθηματικού ακτιβισμού. Επιχειρούμε, επίσης, να προσεγγίσουμε το ζήτημα των ταυτοτήτων, τις διάφορες σχέσεις εξουσίας
στο εκπαιδευτικό και μη πλαίσιο, την επανεξέταση της πρόσφατης ιστορίας της
τέχνης και αιτήματα θέσμισης με νέους όρους. Αυτή η έρευνα- έκθεση αποτελεί το
πρώτο κεφάλαιο αυτού του εγχειρήματος. Το εγχείρημα δεν αφορά μια συνολική,
εμπεριεκτική ιστορία της τέχνης, κάτι που είναι ούτως ή άλλως αδύνατο. Δεν
υπάρχει μια ιστορία αλλά πολλές και ελπίζουμε αυτή η προσπάθεια να αποτελέσει
την αφορμή και για άλλες ιστορίες να καταγραφούν. Στην παρούσα μελέτη
φωτίζονται κάποιες όψεις της διαμόρφωσης του πεδίου, οι οποίες συνδέονται με τα
ερευνητικά πεδία και την πρακτική των μελετητών, όψεις που δεν έχουν μελετηθεί
συστηματικά και οι οποίες παρέμεναν αρκετά περιθωριακές σε σχέση με μια
κυρίαρχη αναπαραστατική, ελληνική, εστιασμένη στο μέσο προσέγγιση. Ελπίζουμε
ότι αυτή η όψη θα συμπληρώσει και τις προσεγγίσεις που κυριάρχησαν τις
προηγούμενες δεκαετίες και θα τις ανοίξει σε νέες ερμηνείες.
Στις 10 Μαΐου θα
εγκαινιαστεί στο ΙΣΕΤ η έκθεση που θα συνδέεται με την έρευνα. Ευχαριστούμε
τους Δάφνη Βιτάλη, Βαγγέλη Βλάχο, Γιαννη
Γρηγοριάδη, Χάρις Κανελοπούλου, Πολύδωρο Καρυοφύλλη, Ρεβέκκα Καμχή, Πάνο
Κούρο, Μαρία Παπαδημητρίου, Έλενα Παπαδοπούλου, Ρένα Παπασπύρου, Ευτύχη
Πατσουράκη, Εύα Στεφανή, Γιώργο Τζιρτζιλάκη, Θεόφιλο Τραμπούλη, Έλενα Χαμαλίδη,
Κώστα Χριστόπουλο, Ελς Χάναπε, για τις συζητήσεις και το υλικό που μας διέθεσαν
για την έρευνά μας.
[1] Για περισσότερες
πληροφορίες βλ. Θεόφιλος Τραμπούλης, "Το Νέο Θεσμικό", Πεδίο Δράσης
Κόδρα, 2011. έκδοση του Δήμου Καλαμαριάς, Θεσσαλονίκη 2011
[2] βλ. Σχετικά, Ε. Καραμπά, 2013, “Επανάσταση ή Ρεφορμισμός. Εμπρός
Παρακαλώ”, στο Θεσμοί σε Κρίση, Κριτικοί Θεσμοί (Ε. Καραμπά και Π.
Κοσμαδάκη επιμ.), AICA Hellas, Αθήνα, σελίδες 208-217
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου